Tam Tòa Thánh Mẫu và nghi lễ thờ thánh mẫu

Trong Đạo Mẫu nói chung và ở hầu hết các phủ, đền, điện của tín ngưỡng thờ Mẫu Tam – Tứ phủ, ta thường thấy có tôn tượng của “Tam Tòa Thánh Mẫu” với ba màu áo khác nhau màu đỏ, màu xanh, màu trắng lần lượt là tượng trưng cho miền Trời (Thiên phủ),miền Rừng (Nhạc phủ),miền Nước (Thoải phủ).

Mẫu thượng thiên

Mẫu Thượng Thiên còn gọi là Mẫu Đệ Nhất với việc cai quản miền trời. Mẫu Thượng Thiên trong quan niệm của dân gian về Tứ Pháp gồm có: Pháp vân, Pháp Điện, Pháp Vũ, Pháp Lôi. Gồm 4 vị nữ thần tạo ra Mây - Mưa - Sấm - Chớp có tác động rất nhiều tới nền văn hóa nông nghiệp lúa nước. Đền thờ Mẫu Thượng Thiên có ở khắp mọi nơi trên đất nước. Nhưng ở những khu vực chính vẫn là những nơi có Mẫu giáng trần hoặc hiển linh lưu dấu thánh tích. Ngày hội chính của Mẫu là ngày 3/3 âm lịch.

Mẫu Thượng Ngàn

Mẫu Thượng Ngàn được gọi là Mẫu Đệ Nhị quản miền rừng núi. Có thể nói Mẫu Thượng Ngàn gắn liền với cỏ cây, thiên nhiên, còn người, chim thú. Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn có ở nhiều nơi, nhưng có hai nơi thờ phụng chính là Suối Mỡ (Bắc Giang) và Bắc Lệ .Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn có ở khắp mọi vùng. Đền thờ Mẫu Thượng Ngàn thường có ở những nơi rừng núi. Ngày hội của mẫu thượng ngàn là ngày 20/9 âm lịch.

Mẫu Thoải Phủ

Mẫu Đệ Tam, Mẫu Thủy cai quản miền sông nước. Mẫu Thoải gắn với đời sống thủy sinh của dân tộc Việt từ xa xưa, liên quan trực tiếp tới Thủy Tổ dân tộc Việt trong buổi đầu dựng nước. Đền thờ Mẫu Thoải khá nhiều nhưng hầu hết đều do lòng thành kính của nhân dân hoặc do nơi cửa sông cửa biển chứ hầu như không có dấu tích của Mẫu vì Mẫu không giáng trần. Ngày hội của Mẫu Thoải là ngày 10/6 âm lịch, thường được tổ chức long trọng nhất là ở Đền Mẫu Thác Hàn Sơn.

Lễ Nghi Thờ Thánh Mẫu

Trước hết, chúng ta cần phân biệt các khái niệm: Chùa, đình, đền, miếu, nhà Thánh, nhà thờ… Chùa là nơi thờ Phật. Đền là nơi thờ Thánh. Miếu là nơi dùng để thờ Thành Hoàng, Thổ Công. Nhà Thánh là nơi để thờ Khổng Tử. Nhà thờ là nơi thờ Thánh tổ của gia tiên, các đạo giáo, tổ phụ, của các dòng họ. Đình là nơi để họp làng không phải chỗ thờ cúng, do điều kiện kinh tế của các địa phương, có nơi cũng đưa việc thờ cúng vào đình làng là trường hợp ngoại lệ. Do mục đích khác nhau nên lễ nghi thờ cúng ở miếu, đền, chùa, nhà Thánh, nhà thờ…cũng khác nhau.

Ở chùa và nhà thờ các đạo giáo nghi thức chủ yếu là đọc kinh, hành lễ, ban phước. Đền là nơi thờ cúng các vị có công với nước, với dân, được nhân dân và các triều đại ban sắc, phong Thánh. Đó là những vị Thánh của dân tộc Việt Nam, ngự trị trong tâm hồn, tâm linh của người Việt, được người Việt từ thế hệ này qua thế hệ khác ngưỡng mộ, tôn thờ.

Nghi thức thờ cúng trong các đền thờ Thánh Mẫu còn được gọi là hầu. Hầu có 2 dạng: hầu bóng và hầu đồng.

Hầu bóng là nghi thức thờ cúng đơn thuần, người hầu thực hiện các nghi lễ theo một trình tự bài bản từ xưa để lại. Hầu đồng, diễn ra theo các trình tự như hầu mát, nhưng được quan niệm là người hầu đã có phần hồn của các vị Thánh Linh giáng vào, nhập vào. Bài này chỉ viết về các thủ tục, lễ nghi, nghi thức hầu mát ở các đền thờ Thánh Mẫu.

Như đã nói, đền thờ Thánh ở Việt Nam chia làm 2 hệ thống: Tứ phủ và Tam phủ, tức là hệ đền thờ Thánh Mẫu, và hệ đền thờ Hưng Đạo Đại Vương và các tướng lĩnh, gia thân của nhà Trần. Hai hệ đền thờ ấy, người Việt gọi một cách thân mật giản dị là đền thờ Cha và đền thờ Mẹ.

Trong đền thờ Thánh Mẫu thì đứng đầu là Mẫu Đệ Nhất (công chúa Liễu Hạnh) tiếp đến là Mẫu Đệ Nhị, Mẫu Đệ Tam… tiếp đến các Chầu (tức là các Mẫu thuộc các dân tộc thiểu số anh em),từ Chầu Bà đến Chầu Bé, 12 Chầu. Sau 12 Chầu là 12 quan lớn cũng theo thứ tự Quan Lớn Đệ Nhất, Đệ Nhị…Sau 12 Quan Lớn là 12 ông Hoàng, theo thứ tự Hoàng Nhất, Hoàng Đôi, Hoàng Bảy, Hoàng Mười…

Các Quan Lớn, các Ông Hoàng đều có thần phả, một số vị còn có gốc tích nhân thần, quê quán, sắc phong của các triều đại. Ví như, ông Hoàng Bảy có đền thờ riêng ở Lào Cai, ông Hoàng Mười ở Nghệ An.v.v. Sau các ông Hoàng là các Cô, các Cậu cũng là những nhân vật lịch sử, một số vị còn có đền thờ riêng ở các địa phương trong nước.

Trên đây là một số thông tin về Tam tòa thánh mẫu, Đồ Thờ Tâm Linh mong rằng qua bài viết này sẽ hiểu hơn về tín ngưỡng thờ mẫu và nghi lễ thánh mẫu.