Bài trí không gian trong nhà thờ họ theo truyền thống người Việt

Đôi nét về nhà thờ họ

Nhà thờ họ, còn gọi là từ đường, là công trình đặc biệt để thờ cúng tổ tiên của một dòng họ hoặc một nhánh phụ trong họ. Đây là nơi thờ cúng tổ tiên, đồng thời để lưu giữ một số vật có tính gia truyền như gia phả, văn tự cổ, sắc phong, bài vị, di tích và các điển tích về dòng họ. 

Trong các chi họ lớn, nhà thờ của dòng trưởng được gọi là nhà thờ đại tôn, thờ từ đời ông thủy tổ và giữ gia phả gốc. Các nhánh khác có nhà thờ chi họ riêng, thờ cúng từ đời ông tổ chi trưởng. Nhà thờ họ không chỉ là nơi thờ cúng mà còn là nơi lưu giữ, bảo tồn những giá trị văn hóa, lịch sử quý báu của từng dòng họ qua nhiều thế hệ. 

Bài trí trong nhà thờ họ

Nhà thờ họ thường có kiến trúc truyền thống với mái ngói đỏ, thường là 3 hoặc 5 gian và thiết kế theo hình chữ Nhất. Ngày nay, kiến trúc của nhà thờ họ đa dạng hơn với các kiểu chữ Đinh, chữ Công, hoặc chữ Nhị. 

Nội thất của nhà thờ họ rất quan trọng, cần được thiết kế cẩn thận cho thấy sự tôn vinh, uy nghi, tôn kính và linh thiêng, gia chủ nên tham khảo các đơn vị chuyên chế tác và tư vấn thiết kế nhà thờ để có mẫu thiết kế phù hợp. Các đồ thờ như bàn thờ, bài vị, hương án và các đồ thờ tâm linh khác được bố trí hài hòa, tạo nên không gian trang nghiêm, linh thiêng cho việc thờ cúng tổ tiên. 

Cấu trúc chung của nhà thờ họ

Lớp ngoài

Là nơi đặt bàn thờ tổ, có vai trò quan trọng nhất trong nhà thờ họ. Bàn thờ này thường chạm khắc hoa văn cầu kỳ, thường là bàn thờ ô xa, chấp tải, án gian hay sập thờ. Kích thước phổ biến của bàn thờ tổ là dài 2m17 (hoặc 1m97),rộng 1m07 hoặc 87cm, cao 1m27. Trên bàn thờ, đồ thờ gồm bộ tam sự, ngũ sự, mâm bồng, ống hương, đài nến, bát hương và đỉnh đồng được bày trí cẩn thận, tôn lên vẻ trang nghiêm của không gian.

Lớp trong

Là nơi đặt bàn thờ án hành, đặt phía trong và thường có thiết kế tối giản hơn. Bàn thờ này có kích thước tương tự bàn thờ tổ bên ngoài nhưng cao hơn khoảng 20cm. Đây là nơi đặt ngai thờ, khám thờ và bài vị thờ thủy tổ, tượng trưng cho sự kính nhớ cội nguồn.

Gian thờ phụ

Gian thờ phụ hai bên nhà thờ họ gồm hai gian thờ bên tả và bên hữu. Một bên thường lập ban thờ thần linh, thổ địa hoặc thờ bà cô, ông mãnh, trong khi bên còn lại có thể lập ban thờ nhà trưởng hoặc ban thờ Bà mẹ Việt Nam anh hùng, tùy thuộc vào quyết định của các thành viên trong dòng họ. 

Bàn thờ ở hai gian này cũng có hoa văn, nhưng nhỏ hơn bàn thờ tổ, với kích thước dài 1m97 (hoặc 1m75),rộng 87cm (hoặc 97cm),cao 1m07 (hoặc 1m17). Các gian thờ phụ cũng được trang trí với hoành phi, cửa võng và các đồ thờ khác, tạo nên không gian trang nghiêm và linh thiêng cho việc thờ cúng.

Bàn thờ

Theo tư vấn thiết kế nhà thờ họ, thông thường bàn thờ sẽ có những đồ thờ sau:

• Đỉnh đồng thờ hay lư hương được dùng để đốt trầm hương trong các dịp lễ, tết, tạo cảm giác và không gian linh thiêng. Nắp đỉnh thường có hình con lân hoặc con nghê, tượng trưng cho sự uy nghi, kiên cố và bảo vệ không gian thờ khỏi tà khí.
• Bát hương được coi là nơi ngự của tổ tiên, nơi kết nối giữa người sống và người đã khuất qua làn khói của thẻ hương, làn khói từ bát hương sẽ dẫn đường cho linh hồn tổ tiên tìm về nhà. Theo quan niệm dân gian, bát hương thường không sử dụng màu vàng, vì màu này tượng trưng cho vua chúa và thường chỉ dành cho thờ các quan thần có tước vị hoàng tộc.
• Mâm bồng là đĩa lớn để bày trái cây, đồ cúng và giấy tiền, dâng lên thần linh và tổ tiên, thể hiện sự kính trọng và lòng biết ơn. 
• Lọ hoa được sử dụng để cắm hoa, làm tăng vẻ thanh tịnh và tính thẩm mỹ cho không gian thờ cúng. Hoa tượng trưng cho sự tinh khiết, lòng thành kính và hiếu thảo đối với tổ tiên.
• Đèn thờ thường có hai chiếc và đặt ở hai bên góc ngoài bàn thờ, tượng trưng cho ánh sáng của mặt trời và mặt trăng. Theo quan niệm của đạo Phật, đèn không chỉ biểu hiện cho trí tuệ mà còn có khả năng soi sáng, dẫn đường, tiêu trừ nghiệp chướng và mang đến sự may mắn. 
• Ống hương được đặt ở hai bên ngoài của bàn thờ để đựng hương hoặc cắm đũa, giúp không gian thờ trông gọn gàng, ngăn nắp hơn.
• Đài thờ, hay còn gọi là chóe thờ, gồm ba đài nhỏ dùng để đựng rượu, gạo và muối, thể hiện sự sung túc, đầy đủ và mong muốn gia đình luôn hòa thuận, đoàn kết và bình an.
• Đôi hạc thờ là biểu tượng của sự kết hợp hài hòa giữa trời và đất, âm và dương. Hạc đứng trên lưng long rùa (rùa thần),biểu trưng cho sự trường tồn, no ấm và hạnh phúc của gia tiên ở thế giới bên kia.

Hoành phi câu đối

Hoành phi, hay bức đại tự, thường được đặt ở vị trí cao nhất và ở trung tâm của gian thờ, câu đối được treo ở hai cột phía trước hoặc treo trên tường sát hai bên bàn thờ. Mỗi bức hoành phi câu đối không chỉ ca tụng công đức của tổ tiên mà còn thể hiện lòng kính trọng của con cháu đối với cội nguồn. Hoành phi câu đối thường được làm từ gỗ tốt như gỗ Dổi, gỗ Mít hoặc gỗ Vàng tâm và được sơn son thếp vàng, tô thêm vẻ trang trọng và linh thiêng cho không gian thờ. 

Cửa võng

Cửa võng trong nhà thờ họ là một yếu tố kiến trúc quan trọng, thường treo giữa hai cột và dưới hoành phi. Cửa võng, hay thiều châu thờ (cửa khám),được chạm khắc hoa văn tinh xảo, cầu kỳ, thể hiện sự khéo léo và nghệ thuật. Theo quan niệm dân gian, cửa võng được coi như tấm rèm ngăn chặn tà khí xâm nhập vào không gian thờ, đồng thời tạo nên vẻ đẹp trang nghiêm cho nhà thờ họ.